Of course – sunsets, sunrises, shapes of air and water, shadows of land are important. Who knows? Maybe they are the most important or even the only things important, when everything is counted and done? Who knows?
But time and again, we are reminded that politics (local and national and international) do have a power (often used) to invade our pristine soulful life. And I am reminded that I am a political animal. Always was. Since the time I was fourteen or fifteen and typed on a manual typewriter (with carbon papers to fill as many pages as possible) anti-government (at that time it was anti-communist) slogans. Later I would personally visit as many as possible press clubs in Warsaw (they were called Empiki – clubs to read free of charge national and international newspapers) and insert these subversive texts between pages of popular periodicals. They didn’t use cameras at that time in public spaces as they do now everywhere, LOL. I was not afraid that someone might denounce me – that work was mine alone, a lonely wolf. Organized anti-government work came few years later, in the “Solidarity’ movement.
For the past forty five-odd years I do the same. But openly, under my name. In press, on social (as this one) channels, in various organizations, different roles. But mostly as the lonely wolf again. Don’t trust governments and politicians. But do trust independent judiciary and legal system. Independent, public commissions, inquiries.
For some weeks now, I observe with full attention the Federal Inquiry on the recent use of Emergency Act (what used to be called War Measurer Act). We all lived through it. We all were (to a point) traumatized, when it happened and traumatized by the events that led to it. I will not list events that led to it. At that time, as majority of Canadians, I strongly supported it and believed that all possible other resources and actions failed to bring resolution to the situation and it could not be allowed to continue anymore.
photo by Brett Gundlock for CBC News, from Wikimedia Commons
That it is not to say that I was happy to see it used. It is a tragedy, when a government is forced (or otherwise makes that choice) to suspend certain (or possibly most) freedoms of citizens. According to what we all witnessed through TV channels, all mass media, pictures, videos, live reporting – all regular levels of security and policing (local, provincial and federal) failed and were powerless to stop the anarchy. Stakes were extremely high on national and international levels (blockades of extremely important border-crossings with USA). Tensions were raising.
But, when the dust settles, one needs more answers. More than just news reports and live coverage. Were all possible resources used, were all policing and enforcing applied using regular laws and Acts? Just because a politician say so – is not good enough. The Inquiry itself is a good thing and it is very good that the Inquiry has to happen whether the government or Opposition wants to or not. Such Inquiry is part of the Act and has to happen every time the Act is invoked. That is very good. It speaks volumes of the maturity of our democracy in Canada.
Until now majority of witnesses were police commanders or high ranking police officers from city (Ottawa), Province (Ontario’s OPP) and neighboring similar agencies. It proves to be interesting. The police officers tend to be … hmmm, full of themselves. Probably a mental professional luggage. We had a good plan! It could have worked! The other (read: Ottawa Police) force was disorganized, not us (read: Provincial Police)! If we had more time or intelligence we would not failed! Yes, the Act was helpful, but telling the truth we could have achieved the same using existing, regular laws! At times I have hard times to comprehend their statements. Is is possible that their memory is so fragile or do they portray another reality? Only when pressed by questions of legal counsels, the self-assurance weakens, softens. Or crumbles altogether. This time a recorded history of events, cameras and reporting helps. You could have had … but you didn’t. That is a fact. Not an opinion. It is possible that you would have finished it. But when? After a fire bombs would start exploding? Remember that each of the huge trailers were full of gasoline, not water. After street fights between terrorized citizens of Ottawa and bands of ‘freedom fighters’? After someone would have died? There was a plan but … . But it didn’t work Mr. Commander or it couldn’t work. Otherwise there would be no Emergency Act and no Inquiry.
I find it very disrespectful of Canadians that premier of Ontario, Doug Ford refuses to testify. There is a legal battle now, whether he can be forced (as the Inquiry demands). One of the most important politician, premier of the province where it was happening. One, who endorsed the Act. But now it is inconvenient politically to enrage fellow right-wingers?
Politicians should testify as it is the politicians, who make the decisions, not the commissioners of Police Forces. Looking forward to hear from PM Trudeau and other federal ministers. They already said that they will absolutely testify. Hopefully other ones, too. In order to learn, to avoid unnecessary use of the Act in the future. It should always be the last resort, not a convenient way to settle political discontent. Despite my own understanding that the Act was at this time right answer (perhaps it should have even be used earlier) to the situation – I am also open to the possibility that it wasn’t necessary, that other solutions existed. And as a citizen I have a right to know it. After all, any extraordinary suspension of any freedom is a very dangerous proposition.
That the ‘Freedom Convoy’ was a disgusting display of arrogance and an assault on Canada, our democracy, our institutions is clear to me beyond any doubt. But whether a right tool was used to squash it – is not a forgone conclusion, yet.
One of my favored trips in Nova Scotia always involved the Eastern coast. The old highway 207 (via Portland Street in Dartmouth) will take you alongside very picturesque coastline, countless little communities and unparalleled vistas of little and large bays, coves dotted by little rocky islands. It starts with the western end of wonderful salt marshes of Call Harbour (on the edge, but still in Dartmouth) and one of the best beaches in Greater Halifax – the Haven Beach with open view of huge Cow Bay.
Continuing on the windy, forested highway 207, on the outskirts of Western Lawrencetown, you have to keep an open eye for a small road toward the ocean – Conrad Road. It will take you to an absolute jewel of amazing ecosystem of lakes, marshes, sand dunes and, yes, wonderful, sandy beach. Access could be difficult, as there is really no parking spots and you simply have to park on the side of narrow road and during summer time it could be a long walk to the entrance to the beach via long, wooden walkway. Perhaps for the best. It is a delicate ecosystem and constant crowds of tourists could easily do serious damage to the shoreline. Also, there is no sign directing from the highway to the beach (I suspect the locals took care of it, as I remember from previous years, there was one), so watch out for that small street signage. This is my favorite spot for relaxing walks, swims. A bit further, right of the edge of the highway, is a long, rocky beach – paradise for surfers and surfer-paragliders. Sometime just watching the colourful sails as they zigzag the blue sky is an adventure in itself.
From Lawrencetown you drive up through old Acadian (French) settlements of West Chezzetcook and Head of Chezzetcook, where you join the Highway 7. Continue to Musquodoboit Harbour and stop by the old Railway Station (now a museum) to take a short walk. Avail yourself of wonderful local ice cream by the Station or a lunch opposite the station. On the edge of the small centre (almost opposite the station) take a right turn into E. Pestpeswick Road, follow the churches steeples to the very end of the road (few miles) and end up on another beautiful beach – Martinique Beach. You will know where to stop – right under the huge rainbow flag of a big guesthouse. Well, you will stop there anyway – unless your car is a mini submarine – the road ends basically where the ocean begins.
From Martinique Beach, via the same highway (no other choice anyway), continue to next heaven for beach lovers. That one is my absolutely favored from all of the beaches in Nova Scotia. And there is plenty of them on all sides of this hybrid of an island and peninsula, which forms Nova Scotia. That part of the journey is long, but worthwhile. All the way to community of Spry Bay. Right past Spry Bay is an entrance (visibly marked) to Taylor Provincial Park. Follow the road to wooded but well marked entrances to parking spots and down you go to gorgeous sandy beach. It is one of best, sheltered by natural harbour waters on the coast. One end forms rocky formations as smooth as almost man-made – the other is endless sand and sandy bottoms of the sheltered bay. Waters are usually a bit warmer there, than elsewhere.
If you had enough for one day and want to go back to Dartmouth/Halifax, take the first exit, in industrial town Sheet Harbour, when you reach wonderful East River entering the ocean. Just before the bridge is highway 224 that can take you through the heart of a valley forming the centre of Nova Scotia, with many farming communities. Follow it to Shubenacadie (close to large Mi’kmaq indigenous clan and site of former infamous Residential School) and take large, four lane highway 102 that will take you quickly right back to Dartmouth and Halifax. Or, on the other side of the bridge take 374. I prefer the latter, as it takes you across amazing wilderness – watch out for large animals, I encountered there very close a bear once – straight to Pictou County and historic towns of Stellarton, New Glasgow and at the end, to the county’s capital, historic town of Pictou. That end of Nova Scotia was settled from here thanks to the natural harbour. To this day many descendants of first sailing ship “Hector” live there. One of them is my husband. After living most of our lives in westernmost provinces of Canada (Alberta and British Columbia) – we moved here few years back.
But if you continue on the same highway 7 past Sheet Harbour, you will reach very remote communities with their undeniable rugged charm. From now on there is no other highways or roads. Small, little gravel roads will take you to nowhere in the wilderness. Eventually, around community of Stillwater, the road will take you sharply to the west, along many wonderful lakes and forested hills. Follow it straight to one of most picturesque town of Antigonish, site of St. Francis Xavier University. The university and absolutely breathtaking maze of bays, coves and multitudes of little islands in them, makes the otherwise little town a gem of the northern coast.
Modern and very comfortable highway 104 will take you from there to New Glasgow in Pictou County and up, toward New Brunswick border and city of Truro, where you will join highway 102 to Halifax. I have taken that trip once in one day. It is possible. But impossible to have time to enjoy the sites, the scenery, beaches. To have an opportunity to really absorb it all – I suggest minimum of two nights stay during the travel.
From my many travels on this highways, I have picked few pictures (from hundreds taken, of course – sometime I long to the times of old cameras with roll of film, when the limits of the shots were very limited. Making the ‘click’ was not as an automatic decision as it is now, LOL) to show the different way the land, the water and the sky interfere with each other. Some are of wide horizon, some of tiny detail. Hope they will portray the sense and taste of the Eastern shore of Nova Scotia and the gems it has to offer.
(cz. 2 cyklu o losach Żydów polskich w 1939-45/, 1945-46)
W poprzednim tekście literacko-biograficznym starałem się zarysować szkic czasu i świadomości – określonej miejscem i czasem – zaistnienia w moim życiu tygla uczuć i emocji związanych z zagadnieniem żydowskim w Polsce. Z historią i konkretnymi miejscami wypełnionymi cieniami Polskich Żydów. I z wielką pustką tych miejsc. Z opończą-mgłą smutku i braku. Znajoma plastyczka (Tamara Szymańska-Golik) w krótkim komentarzu do tego tekstu, wracając pamięcią do dzielnicy żydowskiej w Krakowie (Kazimierz) użyła jednego jeszcze zwrotu, bardzo adekwatnego: bezruch. Te trzy imiesłowy zawierają całą esencję mojego emocjonalnego stanu, gdy staję wobec historii i współczesności polsko-żydowskiej.
Na tyle na ile jestem zorientowany, etnicznie nie mam jakichkolwiek genów żydowskich. Pochodzenie mam w olbrzymiej większości słowiańskie, a z tego w największej części słowiańsko-polskie. Miałem i znałem jednego wujka, który był zasymilowanym Żydem polskim ale było to tylko dalsze powinowactwo a nie pokrewieństwo. Podkreślam to, by nikt nie podejrzewał moich rozważań jako kolejnej ‘wielkiej zmowy syjonistycznej’, jak często wszelkie, domniemane nawet, sympatie pro-żydowskie są określane przez ciemnogrodzkie środowiska faszystowsko-szowinistyczne. Gdziekolwiek na świecie, nie tylko w Polsce. Tyle, że te w Polsce interesują i bolą mnie najbardziej. I wzbudzają, rosnące z wiekiem, obrzydzenie.
Innym, niesłychanie ważnym zagadnieniem, które muszę tu określić jest sprawa polskiej przynależności kulturowej. Świadomego wyboru kolebki kulturowej. Tego, co u zarania nas ukształtowało i co w latach późniejszych, dojrzałych, świadomie zaakceptowaliśmy. Otóż kultura polska (w dzieciństwie nieświadomie, później świadomie zaakceptowana) nie może istnieć w swej formie bez tego dziedzictwa żydowskiego. Nie mogę wymieniać nazwisk wielkich Polek i Polaków pochodzenia żydowskiego, bo nawet wybranie małej grupki najsłynniejszych – zajęłoby zbyt wiele miejsca, a wtrącanie kilku ad hoc jest bezsensem.
Takie widzenia tygla zwanego ‘kulturą polska’ nie jest obce (raczej bardzo bliskie) noblistce, polskiej pisarce Oldze Tokarczuk. Dała temu wyraz bardzo jasny w rozmowie z D. Wodecką na łamach ‘Gazety Wyborczej” (24.01.2005) Nie może być obce nikomu, kto rozumie kulturę narodową, jako bezustanny proces, zjawisko niemal organiczne. Proces, w którym współczesność żywi się tradycją, historią – ale w każdym pokoleniu, każdej generacji dokonuje się nowa synteza tego ‘dziś’ i ‘wczoraj’.
Cyfry, daty są tu niesłychanie ważne. Zwłaszcza te z XX wieku. Klamrą polską niesłychanie ważną, najistotniejszą chyba, są dwa okresy: 1) okres Zagłady w latach 1939-45; 2) pogromy w latach 1945-48 po wyzwoleniu. Innym zagadnieniem jest okres Zagłady (wojna i okupacja terenów polskich przez Niemców, pierwsze zamknięte getta żydowskie i rozszalały morderczy terror hitlerowskiego nazizmu z jego kulminacją: final solution (Zagłada). Odmiennymi w wymowie, celach i ocenie moralnej były pogromy w Polsce po wyzwoleniu jej spod okupacji niemieckiej.
W cieniu tej niemieckiej machiny śmierci ukazują się przykłady niesłychanego bohaterstwa sąsiadów-Polaków. Bohaterstwa, gdyż kary na ziemiach polskich za udzielanie pomocy, za ułatwianie schronienia Żydów polskich, były bezwzględnie okrutne (śmierć) i stosowano je wobec całych rodzin lub wręcz sąsiedztwa (wsie, osiedla) osoby takiej pomocy udzielającej. Pisząc wiele, wiele lat temu na ten temat, użyłem nawet dziwnego sformułowania, że każdy polski Żyd, który w Polsce okupację przeżył – przeżył ją dzięki jakiejś akcji Polaka nie-Żyda. Niektórym osobom może się to stwierdzenie wydać zbyt szerokie, przesadne. Mnie się nie wydawało. Okupacja niemiecka w Polsce wyglądała inaczej niż w krajach zachodniej Europy. Była częścią wojny totalnej, nie konwencjonalnej. Z drugiej strony zawsze miałem świadomość, że nie wszystkie te akty heroicznej pomocy Żydom były powodowane ‘miłością bliźniego’ i nie były częścią zachowania altruistycznego, honorowego lub rycerskiego. Że wiele było przykładów pomocy ‘za coś’ i to ‘coś’ miewało często charakter obrzydliwy, kryminalny, czasem wręcz bandycki. Znaczy, że mimo iż ratowały (lub stwarzały szanse ratowania) ne mogły wszystkie być nazwane heroicznymi. I na takie określenie wiele nie zasłużyło. Pamiętam, wiele lat po wojnie żarty, których początkowo nie rozumiałem: gdy naszły wspomnienia towarzyskie (zwłaszcza przy ‘zakrapianym stole’) i wspominanie czasów okupacji, gdy kogoś z nieobecnych (naturalnie) wspominano , jeden z biesiadników dodawał: o, temu to źle nie było, bo w piwnicy ukrywał Żyda. Tajemnicą Poliszynela było, że w domyśle oznaczało to, że ten Żyd opłacił to schronienia wysoką ceną kosztowności, majątku. To były rzadkie momenty i tylko w pewnych środowiskach powtarzane. Ale kolokwialnie oznaczały pewne i rozgrzeszenie i akceptację zwycięstwa zła nad dobrem, pazerności nad szlachetnością, podłości nad godnością.
Zupełnie i całkowiecie przeczące romantycznej wizji Polaków ratujących (nawet za pieniądze czy inne korzyści materialne) polskich obywateli pochodzenia żydowskiego jest naturalnie Jedwabne i inne mniejsze i mniej znane akty bezpośredniego terroru. Tutaj możemy mówić jedynie o polskim współudziale w zbrodni – jakkolwiek odosobnionym i statystycznie nie mającym wpływu na rozmiar Holocaustu.
Pytanie czy Polacy mogli zrobić więcej i pomóc uratować więcej żyć żydowskich współobywateli jest pytaniem otwartym i bardziej filozoficznym niż praktycznym. Każdy, kto je zadaje musiałby sam być w takiej sytuacji, wobec takiego olbrzymiego i egzystencjalnego zagrożenia nie tylko wobec siebie ale i swoich najbliższych. Nigdy w takiej sytuacji nie byłem, więc nigdy ani zadać takiego pytanie komuś nie potrafiłbym ani dać na nie przekonywującej odpowiedzi.
Może wśród bardzo już nielicznych, którzy tamte czasy przeżyli, taki dyskurs, dylemat moralny jest możliwy. Wśród pozostałych nas – chyba nie.
Co leży u źródła pamięci i męczarni ducha Eliezera Wiesela spisania wspomnień tego okrutnego skrzyżowania historii i zła? Naturalnie realizacja, że musi być świadkiem Historii. Ale jest też moment bardzo osobisty, tragiczny na miarę największych tragedii Człowieka historycznego i Człowieka mitycznego. Przytoczę tu jądro osobistej tragedii cytując słowa samego autora tych wspomnień, Elie Wiesela:
Pamiętam tą noc, najokrutniejsza noc mojego zycia: „… Eliezer, mój synu, chodź tu … Chcę ci coś powiedzieć … Tylko tobie … Chodź, nie zostawiaj mnie samego … Eliezer …” /… … /
To było ostatnie pragnienie aby mieć mnie przy sobie w jego agonii, w momencie gdy jego dusza wyrywała się z jego poharatanego ciała – mimo to, nie mogłem spełnić jego prośby.Bałem się.
Bałem się ciosów.
Oto dlaczego pozostałem głuchy na jego głos. „
/(tł. własne z wydania uzupełnionego, w 2006, przez Hill and Wang, Nowy Jork, 2006; s. 11/
Wiesel miał wówczas piętnaście lat. Tylko ktoś, kto mając piętnaście był w takiej dantejskiej sytuacji mógłby spytać: dlaczego nie podszedłeś do ojca, gdy konający, wzywał cię?
Ale w tych refleksjach nie chodzi o to czy Polacy zrobili to, co mogli, co byli w stanie udźwignąć. Chodzi o to, czy zdajemy sobie sprawę w ogólnospołecznej świadomości z aktów kryminalnych wielu Polaków etnicznych, aktów zbrodniczych lub po prostu – nazwijmy to w końcu po imieniu – z czystej nienawiści rasowej, religijnej lub po prostu z niskiej pazerności, chciwości, z chęci rabunku ofiary prześladowania?
Olbrzymie znaczenie dla szerokiego zrozumienia tej kwestii mają badania historyczne, twórczość literacka, stosunek samego Państwa wobec prawdy historycznej. Za późno dziś i tak na sądy i kary. Oprawców i ofiary zrównała śmierć. Najsilniejsze są społeczeństwa, które nie boją się własnej historii. Które z tej historii i podłej i wielkiej, dzięki temu, że ją znają – potrafią się uczyć.
3. Najohydniejszą plamą epilogu historii polskich Żydów są pierwsze dwa lata po wojnie. Bez esesmanów, bez gestapo.
Przed 39’, w pochodach akademickiej ‘braci’ narodowców czy w Wilnie, czy w Warszawie, słyszano głośne skandowanie: ‘bij Żyda’. Hasło do rozrób w dzielnicach żydowskich, bicia szyb w sklepach żydowskich, warsztatach rzemieślniczych. W 1945 i 1946 dodano do tego pierwszego słowa ‘bij’ dwie litery, jak gramatyczny przedrostek: ‘z’ i ‘a’. Powstało – zabij.
Rzucano na ogół absurdalne oskarżenia o podłożu religijnym. Wyciągnięte ze starych mitów i ciągle pokutujące w szerokich, niewykształconych sferach, ultrakatolickie oskarżenia o mordowanie chrześcijańskich dzieci w rytuałach judaistycznych. To było najpopularniejsze. Ale bez wątpienia w umysłach zbrodniarzy, którzy byli prowodyrami tych napaści w Kielcach, Krakowie, Rzeszowie i wielu innych miejscach był silny element grabieży mienia – zwłaszcza domów i placów żydowskich.
Kiedy już wydawało się, że będziemy musieli sami stanąć przed lustrem naszego sumienia historycznego, kiedy zaczęły się rodzić zdrowe fundamenty do narodowej edukacji opartej na faktach, nie mitach – zwarły się na nowo szeregi tejże samej koalicji szowinistyczno-ultra-katolickiej. I, ku zdumieniu wielu liberalnie myślących Polaków – wygrali wybory w szerokiej koalicji ruchów prawicowych. Dziś te elementy nie tylko stoją na przeszkodzie prowadzenia dokładnych badań historycznych, chcą cofnąć już raz ustalone fakty, chcą wrócić do mitów narodowościowo-religijnych. Chcą wręcz zakneblować usta badaczom tematu. Tym, którzy mają po temu wiedzę i dostęp do narzędzi badań historycznych.
A przecież historia Polski nie należy do polityków, nie należy do proboszczów i ich kazań. Należy do nas. Do społeczeństwa.
W latach tuż po 2 wojnie światowej – w przeciwieństwie do ‘wybuchu’ w literaturze tuż po 1 wojnie – dziwnym odruchem prawie nic ważnego na tematy zbrodni wojennych i Zagłady się nie ukazało. Ludzie nie chcieli o tym mówić, pisać i czytać. Pierwszym na te tematy wydawnictwem literackim na świecie były „Medaliony” Zofii Nałkowskiej z ich słynnym podtytułem: Ludzie ludziom zgotowali ten los. Nałkowska wydała je w Warszawie już w 1946. Zadziwiające jest, że pełne tłumaczenie angielskie ukazało się dopiero w 1999, w prestiżowym Northwestern University Press. Świat też milczał.
Kolejnym wydaniem literackiego świadectwa Zagłady było wydane dopiero w 1954 w Argentynie, w oryginale jidysz „I świat pozostał milczący” (Un di velt not geshvign) Elie Wiesela. Niestety nikt prawie, również w środowisku żydowskim, nie był jego biograficznymi, wstrząsającymi wspomnieniami zainteresowany. 245 stron, które trudno ale powinno się przeczytać. Dopiero po wielu skrótach, dzięki poważnym zabiegom francuskiego pisarza Francois Mauriaca, wydano je w Paryżu w 1958 w skróconej wersji. Kiedy w 1960 (czyli aż piętnaście lat po wojnie) wydano je w Nowym Jorku, książka miała już tylko 116 stron. Nazywała się „Noc”. I po latach stała się jednym z najbardziej znanych świadectw czasu Zagłady, a Wiesel dostał za nią Nagrodę Nobla. Jakkolwiek ta przełomowa książka, maksymalnie skrócona przez wydawców francuskich i amerykańskich, nie dotyczy tylko kwestii sytuacji Żydów polskich na terenach okupowanej Polski – pisząc o Holocauście, o Shoa, nie sposób jej pominąć. Jest jakby kluczem do myślenia o Zagładzie. Naturalnie były (wydane w bardzo krótkim czasie po wojnie) pamiętniki dziewczynki, Żydówki holenderskiej Anny Frank. Czytane chyba przez więcej osób niż „Noc” Wiesela. Ale te pamiętniki nie dają obrazu Zagłady, nie piszą o Machinie Zła, o jej morderczych trybach. Znając późniejsze tragiczne losy Anny Frank i tło tych losów, wiemy wszak o unoszącej się nad nimi chmurze Zagłady.
Ale znam przecież inne dziecko tamtego czasu. Dziecko tamtego czasu, które przeżyło, zostało poetką, pisarką mieszkającą od wielu lat w Vancouverze, Lillian Boraks-Nemetz. Boraks-Nemetz wydała w 2017 powieść inspirowaną własnymi przeżyciami „Mouth of Truth” (wyd. Ekstasis Editions, Victoria, Kanada). Nie będę opisywał całej treści, bo nie jest to recenzja powieści. Przytoczę in corpore krótki fragment, który najbardziej może oddaje ducha tego, o czym tu pisze: pogmatwanych, tragicznych losów polsko-żydowskich lat 1939-46. W tym kontekście ta jedna klamra czasowa wystarczy, nie trzeba wyszczególniać okupacji niemieckiej i sowieckiej. Bohaterka powieści po wojnie odnajduje się w Toronto, Kanadzie. Zaczęła nowe życie. Jak wielu (większość?), którzy piekło 2 wojny przeszli, nie chce ani zbyt do tego piekła wspomnieniami wracać, ani żyć stałą o tym myślą. A jednak w pewnym momencie musi skonfrontować tamte wspomnienia dziecka, własną pamięć i strzępy pamięci innych. Wraca do Polski, Polski komunistycznej naturalnie. Jej poszukiwania kierują ją w pewnym momencie do chaty chłopskiej, gdzie u polskiej chłopskiej rodziny, za sprawą ojca i pomocy innych znalazła schronienie. Gdzie przetrwała, ocalała ze szponów Zagłady. Ocalała nie tylko dzięki tej rodzinie ale i dzięki sąsiadom, że na nich nie donieśli, że zbyt ciekawscy nie byli lub nie chcieli świadomie być. Miejsce i ludzie dzięki którym dziś żyje. Dom i zagrodę poznaje bez trudu. Para starszych ludzi, mówią, że poprzedni właściciele zmarli, a oni kupili dom od ich rodziny. Pozwalają jej wejść w obejście, do domu. Poznaje każdy zakamarek, nic tu się prawie nie zmieniło. Wchodzi do domu i pamięć wraca ze szczegółami. „ … te same schody na antresolę, gdzie stary Bolek wdrapywał się, by ukryć jej książki a potem targował się z nią, że odda je jej w zamian za seks. Czasem obiektem targu był chleb. /… / Stoi na progu pokoju, gdzie ten stary człowiek ją molestował. Ten pokój przy kuchni, gdzie siedział przy piecu ze swoją fajką, gdy miała dziewięć lat, jest tak wyraźny, jak tego dnia. Jego rozpięte portki, członek na wierzchu, wstaje powoli i idzie w jej kierunku, w ręku ma kawałek chleba. / … …/.” (s. 154, tł własne)
Tyle wystarczy. Bez moich komentarzy. Niech czytelnik komentarze, refleksje własne z tego tygla historii i przeklętego czasu wysupła. Czasu heroizmu. I czasu okrucieństwa. Zagłady, która była żydowską zagładą Holocaustu, Holocaustu Żydów. Ale i Zagłady Człowieka, człowieczeństwa. Tak właśnie czytać należy słynny aforyzm Zofii Nałkowskiej: Ludzie ludziom zgotowali ten los. To nie jest próba ‘uniwersalizacji’ Holocaustu na wszystkie ofiary hitleryzmu. To słuszna, głęboka refleksja wielkiej i precyzyjnej w słowach pisarki. Cała treść „Medalionów” mówi wyraźniej o Zagładzie Żydów niż jakiekolwiek próby zmiany jej aforyzmu. Tu nie może być jakiejkolwiek pomyłki. Całkowicie zgadzam się ze świetnym na ten temat opracowaniem profesor Grażyny Borkowskiej (kwartalnik PAN „Nauka”, 02.2019).
O refleksjach z bardzo ważnej konferencji naukowej , której przysłuchiwałem się z napiętą uwagą, na Uniwersytecie Toronto napiszę w ostatnim, trzecim artykule z tego cyklu.
> > Pogwarki < < 