Ostatnie być może tygodnie moich spacerów dziennych i nocnych od tylu już lat trasą głazów i krzewów między torami a wodą Kanału Bedfordzkiego, jaki ooddziela Halifaks od Dartmouth. Znam tu każdą krzewinę i kształt każdego bodaj kamiennego wielkoluda. Mam kamienne fotele, gdzie przy dobrej pogodzie siadać lubię i czytać, myśli spisywaś w kajecie, pstrykać portrety wody i nieba wzajem się przeglądające w sobie. Moje Kamienie. Niemi świadkowie moich radostek i mojego odchodzenia od świata.
It seems as if my almost daily walks – and nightly, too – on that familiar trail of rocks and shrubs squeezed between train trucks and waters of Bedford Channel are coming to an end soon. I know here every tree, every shrub, and shape of almost all the rocky giants. They form my rocky sofas, and armchairs, where I sit and read, gather my thoughts, and write them down in my notebooks, take pictures of the two solitudes: water and sky observing each other. My Rocks.
They have changed, too. It was a wild paradise on the edge of town. No one land left to its own survival methods. Austere in wintertime and splendid meadow in the summer: tiny white, yellow and violet flowers, a lot of birds in them, small trees. On one side deep water – on the other, a hill taken by a glorious meadow with berries and flowering shrubs. Suddenly, after the pandemic, everything changed. No, not the nature. People changed. Garbage was strewn everywhere, pieces of broken furniture as in a landfill, even broken shopping carts. When I walk now I pretend that I don’t see it, I look the other way or at the sky. I know that come summertime the shrubs and patches of the meadow will cover a lot of it. But it makes me sad. That was taken away from me, too.
Ale moje Kamienie też się zmieniły. A właściwie zmienili je ludzie. Świat uległ wszędzie zmianie na gorsze po tej strasznej pandemii. Nanieśli śmieci, ktoś powyrzucał połamane meble, jakiś stary materac. Udaję, że tego nie widze, gdy chodzę. Na nocnych spacerach udaje się to łatwiej.
A to taki magiczny ogród niesamowitości przyrody. Na kamiennym podłożu, u skraju miasta wąska przestrzeń zamieniona wiosną i latem w bajeczne dzikie łaki. Krzewy czerwone, zielone, pachnace słodyczą dzikie róże, krzewy wysokie czerwonych jagód, kraina małego ptactwa i wron. Jest tam kilka miejsc z rzędami drobnych i niewysokich białych brzóż – brzeziny. I zaraz wspominam cudowną powieść o tym tytule starego poety, Jarosława Iwaszkiewicza. I widzę chadzających tam i Stanisława z Bolesławem, i Malwinę i może grobek Barbary.
A dziś, na jednym z moich ostatnich tu spacerów? Mijam miejsce, gdzie po drugiej stronie torów, od strony miasta była po prostu niesamowita łąka. Wejść tam nie można było od dzikiej gęstwiny. A siedzieć można było przed tym zjawiskiem i godzinę, obserwując te wszystkie kolory fauny i unuszące się na nimi pyłki pszczół, ważek. Teraz przechodzę i widzę straszną jamę, straszny dól, jak lej po bombie. Maszyny wyrwały wszystko, rozkopały całe wzgórze. Będa widocznie stawiać tu domy. I pewnie drogie, bo frontem do wody i z widokiem na cały Halifaks. I zaraz na myśl przychodzą słowa z innej książki polskiej literatury, też mi bardzo bliskiej – z ‘Dzienników’ czasów wojny Zofii Nałkowskiej. Często zapis nowy zaczynała od owego: ‘i znów zaszła zmiana w polu mojego widzenia’. Zaszła.
Canadian Press is abuzz with stories about the Juno Awards, the Canadian version of US Grammy Awards. Well, not only the Press – the faithful public, too. Canadians have always been very loyal to our musical groups, and our singers. My John would have been delighted with it being hosted this year in Halifax and I would quietly bought a ticket for him a long time ago in advance of the event. He truly was a huge fan of our musical performers and knew them all. He was my teacher and my encyclopedia on this subject.
I must readily admit that I could easily name the best international operatic singers of the past hundred years. Starting with Caruso, Dame Nellie Melba from Australia at the turn of the XIX and XX century, incomparable diva Maria Callas (I am sure she is the reason the term ‘diva’ is still being used in popular culture to describe certain, shall we say, overly dramatic or tragic characters. Popular in LGBTQ circles, LOL. Even someone as timid and demure as myself was called that by few …. I know, hard to believe, LOL); great Joan Sutherland, Montserrat Caballe – forever associated in my memory with her wonderful performance with Freddie Mercury in their duet “Barcelona’, of course also Pavarotti, Domingo and Carreras – the original ‘three tenors’; Polish Ada Sari and great Teresa Żylis-Gara; our own Canadian mezzo-soprano Judith Forst, and Ben Heppner. Enough of that, otherwise I will never stop. But ask me the same about pop music names – the list might not be as long. I didn’t have to remember their names – I could just ask John! He shared that affection for popular music with his brother Roger, who is a good DJ’ and had his share of playing in the clubs. The two of them could talk about current music for a long time – and they did.
But back to business at hand – the Juno Awards in Halifax. The city is abuzz about it. Who and why should win and who shouldn’t. No, I will not tell you. That is a taboo to talk about rumors like that. You will find out in a few hours. Maybe you did already.
Well, the truth is … I simply have no idea, who is running this year and who should or shouldn’t. Ignoramus, tabula rasa. LOL. John is not here to educate me. But you are much better on this subject, anyway – I am certain. So – enjoy the Junos from Halifax! A few photographs on a very cold day in Halifax of the venue for the event – the Scotiabank Center.
The story is written in poetic verse, which is perhaps the easiest way to express emotions that are too intense to convey in normal language. I’m going through a difficult time as I prepare to make a monumental move, and I have to discard or abandon a lot of my belongings. Our belongings. This process has forced me to go through them all in detail, it has opened a Pandora’s box of memories. These are not just my memories: these are our memories.
Last summer and autumn, I often escaped to the beaches for days at a time to get away from reality. But now, with the sorting of our things, that heavy feeling of despair has returned. Despite the cold wind, light snow, and rain I had to return to the beaches. I had to try to find you again for a moment, if for a moment only. It seemed that by doing that I wanted to overcome the feeling of drowning. On this trip I kept imagining a theater stage and Shakespeare’s Richard III. Richard III with his desperate plea for a horse, his bargain with the Fates.
The phantoms of despair are everywhere.
Six, I think that I slayed. But not the one I needed.
A horse, a horse! My kingdom for a horse! I yelled, I begged!
as in a story said by English bard long time ago,
per chance, of dying Plantagenet with a blow to his head.
My kingdom for a horse! I yelled in powerless furry
at the ice-cold waves of roaring sea on Eastern shores.
I screamed, I raised my fists, and stomped my feet.
And words were taken by a wind
and silenced by another wall of deep.
I cried out in pain falling to my knees,
beaten down, with no sword, no horse.
and no shield – ‘just once’ – I whispered
with no sound leaving my lips – ‘for a moment
let me see his face again, let me tell him
without words that I do and always will’.
And then, resigned I turned away from the sea
and saw in front, in a fair distance,
on the crest of the sand dunes – human shape,
familiar form, protected by warm, thick cape.
I wanted to run toward him – but couldn’t move;
wanted to scream – but no sound left my lips.
And yet – I heard his words as clear as daylight:
I know you do and I do love you, too.
I have no kingdom and no need for a horse anymore.
No need for heavy swords and glory in the battles.
That chilly day on a windy and snowy beach,
with cold stabbing your bones as battleaxes –
that instance becomes as warm as paradise.
I went back home with a smile and a head held high.
Couldn’t get to my planned walk in Shannon’s Park in Dartmouth – a big padlock on the gate with an info “no winter maintenance’. Winter maintenance? Someone at the City Hall sleeps longer than the bears, obviously. I saw far away a gay walking with a dog and a beautiful deer hopping happily. Look around and noticed some of the fences were not too high. But there were other cars parked nearby and didn’t want to give them a bad impression – which obviously is a sign that I am getting old, LOL.
Walked around a bit and went back home. By early evening, just about as the sun started to get ready to slowly go to bed – I went on My Rocks. Thanks god no administration ever does any maintenance there – summertime or wintertime. It wasn’t a spectacular sunset. But it was very pleasant, soft. Observed a lot of waterfowl. Only once the sun get bored with his own nightshow and gave a spectacular solo. What a primadonna! LOL
What do you think of poets? Ephemeral creatures? A poet must be someone, who lacks persistence and discipline to write a solid novel? Let’s say five hundred pages long? Yes, you have seen, perhaps have one on your shelf big book by some poet you like. It is hundreds of pages long. Good. But such a book most often is an editor’s work of compiling, in some sort of order, hundreds of separate poems written throughout a lifetime. Generally speaking, a poet publishes a book (in modern times) that would be 20, 30, or maybe 50 pages long.
The times of huge volumes of Goethe, Mickiewicz, Byron, Pushkin or Chaucer are gone. Their work is generally called by a broad definition a ‘long poem’. They are still being composed by some – but hardly to the extent of times gone. Imagine one of the oldest known long poem by Abul-Qâsem Ferdowsi Tusi, a Persian poet in the X century, who wrote “ Shahnameh” – a poem of 50,000 couplets (two-lined rhymed meter). It is the longest ever written by a single poet in recorded history.
It is not only a strong talent but also a sign of unusual perseverance. Not very common in the XX and XXI centuries.
But – what is difficult for a mere man-poet doesn’t have to be too difficult a task for a woman-poet (women are generally much better in keeping their focus on goal than menfolk, LOL).
On a recent visit to a favored literary café in Halifax, I came across a huge volume of such long poem. The medium is mixed: regular-versed poetry and poetic prose verse. But all in the context of the same subject and telling the same epic (if ‘epic’ is the right term for such a subject) story. It is merely a booklet of … 1009 pages (one thousand nine). And the poetess devotes her talent to tell the story of … man.
I am talking of Anne Waldman. Waldman was (with Allen Ginsberg) a pivotal author and activist of the Beatniks movement in culture and counterculture of the 60. and 70s. In a way – a child of the Greenwich Village community of New York at a time of pivotal struggle with the Establishment. How many times have I longed to be there at that time! But a generational difference made it impossible.
Poets and artists who devote their talent to a cause that is larger than life give me wings to fly. I feel sorry for poets of ‘ivory towers’ or Parnassus’ peak. Their own glory and fear of missing the bus to immortality make me laugh.
Back to Waldman long poem, though. To “The Iovis Trilogy. Colours in Mechanism of Concealment”[i]. She spent twenty-five years writing it. That is perseverance, I must say.
Iovis is of course the epitome of Man. He is, formally speaking, an early Roman central god, an equivalent to Greek Zeus. The one, who looks after the order of humans. And the world of humans is the world of man. Period. Even lesser goddesses do not change that paradigm, that foundation.
Waldman does not detest men, a man is not her mortal enemy. She tries to show him that she sees his ways of trapping her-woman, of claiming her as his. A thing on the mantel. Necessary, needed. But never fully equal. Iovis is so set in his ways, that he might not even realize it anymore, he might not see the ways, the channels, roads that he built over thousands of years. They just are, aren’t they? A natural order of things: as trees, streams, mountains, and plains.
Right at the very beginning, she addresses him directly:
Dear Iovis:
Thinking about you: other in you & the way
You are sprawling male world today
You are also the crisp light another day
You are the plan, which will become clearer with a
strong border as you are the guest, the student
You are the target
You are the border you are sometimes the map
You are in the car of love
You are never the enemy dull & flat, dissolving in the sea
Illusion lay it snare, you resort to bait, to tackle me
Waldman states her case right at the beginning: I have a clear picture of you and your tribe – meaning the whole tribe of men – ‘you are in the car of love’. He lays bait and snare to make her-women his. To make her love him. It doesn’t change a bit any of these ancient roles, a fact that he too loves her truly. But it is her, that will become his – not the other way around. And she says flatly: our day is gone.
She admits the history of them, the ancient times going back to Sanscrit writings and dwellings:
As I say this to you, the furniture is rearranged in a sacred text
The room is now long, the room is tall, the room is male[iii]
It isn’t only the imagery of the past going to the beginnings of recorded history – the poet brings a throng of marching dead lovers, the ones that show themselves on ‘All Hallows Eve’.
It is a monumental poetic work. And, at the same time – it is very contemporary poetry. This comes as a surprise since the author submerges the reader in a tremendous history of humankind and human relations. Especially the love-friendship relations of men and women. She goes back to the origins of patriarchate, and uses Buddhist teachings to explain it, to uncover the lost or true meaning of that history. But it is a result of her actual time. Her time in that particular moment in Greenwich Village in New York and all that was going on at that time. Therefore the poem is also a political call ‘to arms’. To rearrange the furniture, if you will, of contemporary discourse and intersex relations. The man is not portrayed all the time as ‘an enemy’, ‘enslaver’. He too is being enslaved by his own actions. By the world of misogyny. Her long poem is sometimes compared to Ezra Pound or even to Dante’s immortal ‘Divine Comedy’ and William Blake prophetic books. I certainly would never go as far. Dante’s work is by any account a work of true genius and incomparable to her work. But, on the other hand, I have found her poem much better written and arranged than Blake’s strange and difficult-to-follow volumes. It is not an example of a literary ‘testament of time’. Indeed, it is very contemporary. Interesting to read – but I doubt very seriously that it will be red 50 years later or centuries later (as is still the case of “Divine Comedy”).
In the middle of her work, Waldman admits certain resignation, the impossibility of escaping raw emotions, raw needs, and desires:
Conflict, fighting for change is tiring, perhaps exhausting (je sui fatigue). The moment she does it – she performs a spiritual act of auto da fe, as Voltaire’s Candid. And an act of faith paid by violent death in the flames. Iovis explains that such an act is a:
It is important to notice the play of the words ‘trance Atlantic’ versus ‘trans Atlantic’. I will state again that in her poem, in the interconnectivity of her-woman with Iovis – everything is in a trance. Should I try to remind you of the contemporary context again? Who was not in some sort of trance in Greenwich Village by the end of the sixties? Certainly not many people among the artistic crowd.
I must say that I found the entire long poem amusing and interesting to read. Both by her poetic skill but mainly as a testament to the time of cultural counterrevolution in America. But my interest vanned somewhat halfway through the book. By page 350 I couldn’t go anymore. Went straight to the last chapter (which was very personal and interesting). If you have the time – I would happily suggest reaching for that volume. It is a good temporary poetry and an excellent example of that particular time in American literature.
And I do hope that Iovis has learned a good lesson and is a better man now. As a partner of her-woman. Not his-woman.
[i] Coffee House Press, 2011. Minneapolis; ISBN 9781566892551
the text is both:in English and Polish. But it is not a translation – both texts are different and independent of each other part of one story. It is often that I write my ‘talks with John’ in either of languages: Enlish or Polish. Sometime in one story, as it is this case. And I don’t want to translate either parts. It just has to be as it is.
Pojechałem dziś do ciebie. Nie wiem nawet, nie pamiętam czy pierwszy raz w tym roku? Kartki z kalendarza pogubiłem już dawno. Nie wiem nawet gdzie, czy na plaży jakiejś, do których uciekałem cały rok szukając cię? Może w tym forcie w Lower East Chezzetcook, forcie który z uporem budowałem odgradzając go kamieniami od fal i odgrodzonym małą zatoką z silnymi prądami wody od głównej plaży. Nikt tam prawie nie docierał nigdy, bo przypływ nagły mógł powrót uczynić bardzo karkołomnym. Więc była to jakby moja pustelnia, moje królestwo, gdzie spędzałem godziny. Czasem mogłem wrócić idąc, czasem musiałem wracać płynąc, jedną ręką trzymając w górze plecak z kamerą i zeszytem w którym spisywałem nasze rozmowy.
Straciłem dom, straciłem przystań, zgubiłem kotwicę. Moja łódź błąka się rzucana w różne strony świata falami dwóch oceanów: Wielkiego, zwanego ironicznie ‘Spokojnym’ i zimnego Północnego Atlantyku. Szukam wyspy, którą mógłbym nazwać ‘Nasza’. Nasza Wyspa nie jest wielka, raczej mała. Jak ta z przygód Robinsona Cruzoe i Piętaszka ma tylko dwóch mieszkańców. Wieczorami spotykam cię siedzącego na skałach ze wzrokiem zanurzonym w głębinach oceanu. Podchodzę i kładę rękę na twoim ramieniu. Odwracasz powoli swoją twarz ku mojej. Masz w oczach i na ustach spokojny, słodki uśmiech zadowolenia. Podaje ci rękę i pomagam zejść z kamieni. Kładziemy się na ciepłym piasku dzikiej plaży i patrzymy w niebo. Leżymy tak długo, aż nadejdzie noc i niebo zapala nad nami lampy gwiazd. Wskazujesz palcem najjaśniejszą i pytasz: Widzisz? To nasz gwiazda. Nazywa się Miłość. I zawsze będzie nam świecić, do końca wszystkich dni, do czasu gdy wyparujemy atomami kosmicznego pyłu i popędzimy obracać się po jej orbicie. Czy to nie piękne?
Biorę w swoją dłoń twoją i całuję ją długo. Odpowiadam: tak, to jest piękne. I odpływam w sen czekając na ten moment. Moment odlotu z Naszej Wyspy do Naszej Gwiazdy. Do domu.
Comes the day next. It is almost as if it was yesterday, yesteryear, forever. Our stars, our Cosmos came home to the dancing light of the sun in the waters of our ocean, right at the doorway of our home. And I walk to My Rocks on the shores and see them: the light of the dark sky of night, and the stars diving to the bottom of the sea with the dawn of day.
Seating on Our Rocks, on the edge of the water, I can see them sending shots of light from the dark bottom to the surface. They are there, singing our song with the sirens. They are tending to the Gardens of Coral, of swarms of dancing little fish, of translucent figurines of ancient sea creatures: the squids, the funny shrimps, and seahorses. All following the long pathway of Eurydice and Orpheus.
Our star, our island is there, too. The sky and the ocean are the same: the stardust of nebulas.
And suddenly I know it all. I’m certain that if I get up from My Rocks now and go home – you will be there as always: sitting on the sofa. You will look at me opening the door and you will say: finally you are back from your silly stars and ocean’s bottom. Sit here, next to me, and I will make us a cup of good coffee. We will watch that movie you wanted us to see.
I’m sure that’s what will happen when I go back home. I’m certain of it but also frozen in fear that I might be wrong. That you might not be there. But I will. I will go, open the door, sit on the sofa, and wait for the cup of good coffee. No one makes such a perfect cup of coffee, as you do.
Dni temu kilka wstecz na Moje Kamienie poszedłem w porze przedwieczornej. Już się niosło ku wiośnie, już w powietrzu, mimo chłodu, dał się jej smak wyczuć. Krzewiny jeszcze nagie, jeszcze bezlistne a już się na święto Primavery szykowały. Deszczyk drobny mżył, a gałązki chwytały je warkoczami i obwiązywały się tymi tymi kropelkami niczym sznurami brylancików, perłami srebrnymi. I tak, w tych perlistych gałęziach, wiersz się był napisał. O młodości i chęciach. Taka primaverka niechcąca … a chcąca pomimo.
od Redakcji: tekst niniejszy jest fragmentem szerszej pracy naukowej prof. B. Szałasty-Rogowskiej: Szałasta‑Rogowska Bożena (2017). Antologie poezji polskiejw Kanadzie (z perspektywy antologisty). W: M. Kokoszka, B. Szałasta‑Rogowska (red.), “Antologia literacka : przemiany, ekspansja i perspektywy gatunku : seria pierwsza” (S. 186-200). Katowice : Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Do kraju, o którym Zofia Bohdanowiczowa, nestorka polskiej poezji w fiedlerowskim „imperium” pachnącym żywicą, pisała:
Kanada blaskiem rozsypana,
Na dwóch lecąca oceanach,
Nie słyszy mnie i nie dostrzega
Źdźbła wiszącego na jej brzegach”,
przybyło po II wojnie światowej, bo ten okres interesuje mnie najbardziej, wielu polskich pisarzy, którzy osiedlili się głównie w Toronto (na przykład Wacław Iwaniuk, Jadwiga i Adam Tomaszewscy, Florian Śmieja, Eva Stachniak, Aleksander Rybczyński, Roman Chojnacki, Edward Zyman, Marek Kusiba), Vancouver (na przykład Bogdan Czaykowski, Andrzej Busza, Grażyna Zambrzycka, Roman Sabo) i Calgary (na przykład Tomasz Wójtowicz, Antoni Wolak). Zapewne niskie poczucie własnej wartości imigrantów, ich poczucie alienacji, a także miałkości i błahości trudnej egzystencji w ogromnej wielokulturowej Kanadzie, pseudonimowane w wierszu Bohdanowiczowej ulotną florystyczną metaforą „źdźbła wiszącego na jej [Kanaday – B.S.R.] brzegach”, towarzyszyło długo niejednemu z tych twórców. Od początku jednak starali się oni zaznaczyć niejako dwutorowo (w języku polskim, a niektórzy również w angielskim swą obecność na arenie literackiej zarówno w Polsce, jak i w Kanadzie. I choć żaden z polskich poetów tworzących w Kraju Klonowego Liścia nie odniósł spektakularnego sukcesu mierzonego milionami czytelników, dolarów czy złotówek, to godne odnotowania (poza tomikami indywidualnymi, których w tym miejscu nie biorę pod uwagę) są cztery antologie poetyckie, w których pojawiły się wiersze Polaków – anglojęzyczne: Contemporary Poetry of British Columbia, opracowana przez Michaela J. Yatesa, wydana przez Sono Nis Press w Vancouver w 1970 roku, i Volvox, Poetry from the Unofficial Languages of Canada in English Translation, opracowana przez tego samego antologistę i wydana przez tę samą oficynę w Port Saint Clements rok później, oraz – najistotniejsza jak dotąd dla recepcji poezji polskiej w Kanadzie – dwujęzyczna polsko‑angielska antologia Seven Polish Canadian Poets pod redakcją Wacława Iwaniuka i Floriana Śmiei, wydana w 1984 rokuw Toronto przez Polski Fundusz Wydawniczy. Czwartą, którą moim zdaniem warto w tym miejscu odnotować, jest antologia Wiatry. Wybór wierszy w opracowaniu Bogumiła Pacak‑Gamalskiego,wydana w Surrey w 2015 roku.
Dwie pierwsze z wymienionych przeze mnie publikacji nie są oczywiście antologiami sensu stricto poezji polskiej w Kanadzie. Contemporary Poetry of British Columbia jest swoistą anglojęzyczną antologią „regionalną” czy „topoantologią”, odnotowującą wybrane wiersze poetów zamieszkujących w Kolumbii Brytyjskiej lub, jak czytamy w króciutkiej przedmowie, tych, którzy byli związani wówczas z tą prowincją Kanady. Skomponowana została przez Michaela J. Yatesa – kanadyjskiego poetę i dramaturga. Antologista spośród poetów mających jakiekolwiek związki z polskością (bo ci mnie w tym miejscu interesują) wybrał do swojej książki Bogdana Czaykowskiego (wiersze: Garden – przekład Adam Czerniawski; Didactic Verse – przekład Adam Czerniawski; Evening Scene – przekład Andrzej Busza i Michael Bullock; The Hourglass – przekład Andrzej Busza i Michael Bullock; Ars Poetica – przekład Andrzej Busza i Michael Bullock), Andrzeja Buszę (Black – przekład polskiego oryginału Łabędzie Jagna Boraks i Michael Bullock); Tiger – przekład Jagna Boraks i Michael Bullock; Woman with Cello and Foxes – przekład Jagna Boraks i Michael Bullock; Astrologer in the Undeground –przekład Jagna Boraks i Michael Bullock) i autora o polskich korzeniach, piszącego tylko po angielsku Mieszka Jana Skapskiego, którego jedna z recenzentek jego twórczości określiła jako „A fisher man mystic philosopher” („Rybaka, mistyka, filozofa”). Michael J. Yates zapowiadał kolejne tomy antologii poezji Kolumbii Brytyjskiej, planów tych jednak nigdy nie zrealizował.
Swoistym, aczkolwiek zakrojonym na mniejszą skalę, projektem będącym kontynuacją konceptu Yatesa zdaje się antologia, która ukazała się w 2015 roku w Surrey w kręgu współpracowników rocznika „Strumień”. Wybór wierszy, opublikowanych – z jednym wyjątkiem – wyłącznie w języku polskim, współczesnych poetów polskiego pochodzenia zamieszkałych na Zachodnim Wybrzeżu, zarówno w USA, jak i Kanadzie, czyli Andrzeja Buszy (Vancouver), Leszka Chudzińskiego (Seattle), Bogumiła Pacak‑Gamalskiego (Vancouver), Karoliny Piotrowskiej (Vancouver) i Grażyny Zambrzyckiej (Vancouver), nosi tytuł Wiatry. Redaktor antologii – Bogumił Pacak‑Gamalski – uzasadnia dobór autorów zaprezentowanych w książce w sposób następujący:
Kierowałem się raczej odmiennością poetyki, wpływów różnych szkół estetycznych i rozpiętością generacyjną niż jakąkolwiek arogancką oceną talentu czy „ważności” autorów.
W sposób poetycki tłumaczy też w Słowie wstępnym tytułową metaforę antologii:
Oto i wiatry znad Pacyfiku, wiatry wolności i szczęścia wolnej twórczości. Są w nich pokłady „wtórne” (a więc wiatry obrzękłe obrazami z przeszłości, obrazami osób i miejsc, bo poeta – mimo prób syzyfowych –od przeszłości czasoprzestrzennej uciec nie może) i pokłady obrazów, refleksji wybiegających ku nowym brzegom. Jest zapis duszy i intelektu autora. Zapis pewnej pasji, potrzeby nazwania czegoś, bez którycho jakiejkolwiek twórczości mówić nie można. Jeżeli poezja sama wiatrem nie jest (choć z metafory wietrznej korzysta wielokroć), jest śladem tego wiatru dziejów i człowieka, jest odciskiem wiatru na fali, na nadbrzeżnym piasku plaży, w koronach drzew. Śladu nas.
Antologia ma zatem prezentować dorobek polskich poetów związanych z Zachodnim Wybrzeżem, tak się jednak składa, że większość (Andrzej Busza, Bogumił Pacak‑Gamalski, Karolina Piotrowska, Grażyna Zambrzycka) z przedstawionych autorów zamieszkałych w kanadyjskiej Kolumbii Brytyjskiej stała się wizytówką tego właśnie regionu. Książka wydana w Kanadzie jest skierowana do czytelnika polskojęzycznego, ma więc przede wszystkim propagować twórczość w języku polskim wśród Polonii kanadyjskiej, ale też dotrzeć do odbiorcy w kraju.
Antologię otwiera zbiór wierszy Andrzeja Buszy zatytułowany Wyrosło nade mną niebo, złożony z utworów nowych w tłumaczeniu Romana Sabo (na przykład Wiosna, Buciki), ale też tych, które powstały już dość dawno oryginalnie po polsku (na przykład Omnia mea mecumporto czy Powrót). Wybór wierszy, celowo chyba ignorujący chronologię ich powstawania, odkrywa ciekawą i wcześniej niezaakcentowaną nigdzie aż tak mocno stronę poezji Andrzeja Buszy. Podkreśla jej dwubiegunowość, balansującą między subtelnym zachwytem nad urodą życia i świata a, będącym cechą „dystynktywną” tej twórczości, wanitatywnym spojrzeniem melancholika, które najlepiej opisują słowa wiersza tytułowego:
kiedy staję na palcach
by zanurzyć dłoń
w jasnym powietrzu
spod stóp ucieka mi ziemia
jak wahadło
zawieszone
na iglicy zenitu.
Następnie prezentowani są kolejni poeci Zachodniego Wybrzeża, wśród nich Leszek Chudziński, którego twórczość ze względów geograficznych tu pomijam, Bogumił Pacak‑Gamalski – poeta melancholijnych, dość fabulacyjnych wierszy o upływającym czasie, Karolina Piotrowska – autorka wierszy zaskakujących świeżością metafory, somatycznych i metafizycznych jednocześnie, budująca intensywne obrazy poetyckie, oraz Grażyna Zambrzycka – jedna z najciekawszych współczesnych poetek polskich, potrafiąca ożywić przeszłość, aby wytłumaczyć teraźniejszość.
addendum
tłumaczka wierszy A. Buszy (i innych wierszy polskich poetów w Kanadzie) Jagna Boraks – to znana dziś pod małżeńskim nazwiskiem Lillian Boraks Nemetz; wiersze Karoliny Piotrowskiej były napisane w języku angielskim i tłumaczone przez Bogumiła Pacak-Gamalskiego
Zainteresowanych nabyciem nielicznych już egzemplarzy “Wiatrów” proszę o kontakt mailowy przez strumien.rocznik@gmail.com
Onegdaj publikowałem tu cykl o poetach mojej młodości więc sięgało to do poetów i poezji lat sprzed 1939, którzy jeszcze w latach 60., 70., a nawet 80. mieli znaczenie, żyli w świadomości młodego czytelnika. Znalazło się tam też kilku poetów polskich z mojego pierwszego emigracyjnego doświadczenia[i] i dwoje z Kanady – Wacław Iwaniuk i Barbara Czaplicka. Wspomniałem też o dwóch wybitnych poetach emigracyjnych: Bogdanie Czaykowskim i Andrzeju Buszy, z którymi miałem przyjemności mieć bliską znajomość i współpracowałem z nimi w Vancouverze. Ale wymieniłem ich tylko z nazwiska, nic o ich twórczości nie pisząc, bo kiedy z nimi pracowałem nie byłem już ‘człowiekiem młodości’ i w temacie się to nie mieściło.
Dziś odnalazłem kilka brulionów poetyckich mniej znanych, a bardzo ciekawych poetów z Kolumbii Brytyjskiej. W większości dziś zapomnianych, ze szkodą dla literatury polskiej. Ich twórczość przypadała na lata przed połączeniem polskiej poezji i literatury z polska twórczością emigracyjną.
1.
Zacznę ten tekst od Anny Galon. Była jedną z najstarszych poetek i tłumaczką literatury, z którą współpracowałem. Córka znanego oficera piłsudczyka pułkownika Zbigniewa Brochwicz-Lewińskiego. Jej życiorys był dość skomplikowany i trudny. Dzieciństwo i bardzo wczesna młodość w Polsce przerwane wojną, ucieczka przez Rumunię z rodziną, znalazła się potem we Francji, gdzie zaczęła szkołę średnią. Kapitulacja Francji i wyjazd z ojcem z wojskiem polskim do Szkocji, gdzie studiowała po wojnie. Za namową męża (muzyka-pianisty) wrócili do nowej Polski. Po wielu latach i różnymi drogami znalazła się w Ottawie w 1984, a w 1998 przeniosła się do Victorii. Mimo różnicy całego pokolenia byłem więc sam ‘emigracyjnym seniorem’ wobec niej. Prowadziliśmy liczne rozmowy na tematy literackie i imponowała erudycją w tym temacie. Na moją prośbę przetłumaczyła bardzo dobrze szereg wierszy znanej poetki kanadyjskiej P. K. Page, których część opublikowałem w roczniku „Strumień”. Była bardzo aktywna (mimo poważnych schorzeń, które ograniczały jej mobilność) w kanadyjskim świecie muzyczno-literackim w Victorii. Zmarła w Victorii w 2013.
Z łam „Strumienia” przytoczę dwa jej dość charakterystyczne wiersze:
W 2004 wydała własnym nakładem tłumaczenia swoich wierszy na język angielski w skromnym tomiku “Stashing for a rainy day”. Niestety, nie był asygnowany jakimkolwiek krajowym lub międzynarodowym oznaczeniem katalogowym.
2.
Ciekawym młodym poetą, którego też publikowałem w ‘Strumieniu’[iv] jest Bolko Rawicz. Poeta do którego raczej nie można dodać przymiotnika ‘polski’ ze względu na język, w którym tworzył. Kanadyjczyk polskiego pochodzenia, wyjechał z Polski z rodziną w wieku 10 lat, którego wierszy nigdy bym pewnie nie poznał, gdyby nie jego dziadek, który zwrócił mi na poezje ukochanego wnuka uwagę. Tworzy w języku angielskim. Wnuk jak i dziadek byli matematykami, specjalistami tej całej magii matematyczno-komputerowej. A tu poezja. I dobra. Pisze do dziś i publikuje, uczestnicząc w Vancouver ‘s Poetry Slam od tamtych lat do obecnych. Z moich badań wynika, że wydał dwa tomiki poezji : ‘A voice regained”[v] i „Something to believe in” [vi]. To spotkanie z inną, bardzo współczesną i zdecydowanie pobawioną wszelkich parnasistowskich ciągotek poezją. Czasami jest to wręcz poetycka publicystyka społeczno-polityczna, komentarz socjalny, społecznościowy napisany wierszem. I taki wiersz na ważne tematy socjalne przeczytać pewnie wygodniej i łatwiej innemu zaangażowanemu młodemu Kanadyjczykowi niż długie wywody nudnych dziennikarzy. Tu – w poezji – w jednym słowie można zamknąć cały skomplikowany wywód.
Choroba dotknęła go stałą szkodą ciała, co z wiekiem, dojrzewaniem zaprowadziło go do wierszy innych, refleksyjnych, introwersyjnych. W wieku młodym tego typu schorzenia mogą kłaść się wielkim cieniem na człowieka. Przytoczę więc przykład właśnie tych dwóch, odmiennych poetyk. W tym drugim, refleksyjnym i głębokim, następuje też pewna metamorfoza wyzwolenia przez akceptację miłości – Feniks wzlatujący w przestworza. Ten wiersz mnie zawsze wzruszał, budząc nadzieję, że uczucie wielkie niezmiennie wyzwala.
Wiersz pierwszy ze stron „Strumienia” w 2011.
Whale song
You were just sitting
on the sandy beach,
when suddenly appeared
a whale who made speech
‘we had to break the silence,
to talk about the violence
to the land and to the sea,
and to blow our cover
we had to all agree.
and we waited long to see
if humanity would be
wiser before we
told of our technology
for some different energy,
but we did begin to see
more of you the light to see
and you would understand
our philosophy,
but we are running out of time
and we’ve got to end the rime,
because we can’t resist
fearing soon we won’t exist
if we let this destruction persist,
but we are coming to you in peace
and want you to decrease
the use of gasoline
and ask you to police
the oilmen in the three-piece
suits not to exceed
in all their greed,
and with the whalers plead
to not make us so bleed.” (Rocznik “Strumień” , Nr.7, 2011, s. 17)
From a-dark brightly
A time faraway of past
love had left me
bitter and afraid
my spirit darkening,
and descending,
into a realm betwixt
wakefulness and sleep,
like a sunken flower
once touched
by a glimpse of sun,
long since un-searching
of light.
Many of years hence,
like a bird forsaking
the shelter of its tree
to seek the world without,
alas only
to stumble and fall,
its wings having forgotten
the memory of flight,
my spirit stirred
with the yearning
to be free,
but unaccustomed to the bright,
returned again imprisoned
as it once more was struck
by the blinding light of love.
But this very soul,
the luminance she bestowed
proved eminently more kind,
attuning her strength
of energy to heal,
awakening my spirit
to inspire it to rise,
on its way to soar.
Nonce friendship has led me
onto a better path. (z tomiku “a voice regained”, s.18)
Zawsze fascynowała mnie jego swoboda używania języka, tak charakterystyczna dla poezji mówionych improwizacji. I bez wątpienia miała na to wpływ tradycja owych Poetry slams w Vancouverze.
3.
Jedną jeszcze, dziś zapomnianą a wartą przypomnienia, poetkę musze przypomnieć – Halinę Gur-Jazłowiecką z Victorii w Kolumbii Brytyjskiej. Przykład – w jej wypadku par excellence – poetki emigracyjnej. I biograficznie i w używanej poetyce, stylu. Dziś zdaje się kompletnie zapomniana. Urodzona w Warszawie w 1923, w latach okupacji studiowała na tajnych kompletach w Wyższej Szkole Dziennikarskiej. Żołnierka Służby Kobiet AK w Powstaniu Warszawskim. Później więzień obozów jenieckich w Fallingbostel, Bergen, Oberlagen i Niderladen, gdzie poznała męża. Po wojnie znalazła się w Anglii, skąd wyemigrowała do Kanady i zamieszkała w Victorii. Publikowała w prasie emigracyjnej kanadyjskiej, amerykańskiej i francuskiej. Nie mam jednak żadnych śladów kiedy, gdzie i co dokładnie. Były to lata, gdy wydawnictwa powstawały i upadały później na długo przed cyfryzacją zbiorów, a wszelkie archiwa były też bardzo nietrwałe. Nie mam też informacji kiedy i gdzie zmarła. W rodzaju poetyki i losach ‘niepamięci archiwalnej’ przypomina bardzo Barbarę Czaplicką, o której pisałem we wspomnianym już tu eseju „Poeci mojej młodości”. Jako iż życie i losy nasze indywidualne są właśnie nietrwałe, a sam jestem w takim punkcie ‘nietrwałości’ i wielkiej burzy zmian – nie mogę być pewny czy wszystkie moje dokumenty prywatnego archiwum te moje burze przetrwają i dotrą ze mną tam, gdzie na końcu tej drogi się znajdę. Spieszę więc spisać te nazwiska, które bez najmniejszej wątpliwości powinny przetrwać. Naszego polskiego wędrownictwa po 1939 – aż do czasów emigracji doby „Solidarności’. Im bliżej tego roku 1980 – tym więcej wiedzy, trwałego zapisu archiwalnego mamy. W dekadach wcześniejszych różnie z tym bywało.
Bodaj najbardziej charakterystycznym wierszem Gur-Jazłowieckiej był uroczy, z dużym cieniem goryczy, napisany w Edmonton w Kanadzie:
Tym więc zapisem składam im swój ukłon i podziękowanie za jakże często gorzką pracę na łanie ukochanej polszczyzny.
Rzeczywistość epoki emigracyjnej od lat 40. poczynając aż prawie do lat 80. była zupełnie inna od epoki Międzywojnia z jednej strony a epoki post-solidarnościowej z drugiej. Ci, którzy publikowali i byli trochę znani przed 1945 mieli szanse dużo wieksze na przetrwanie i na kontynuacje twórczości. Celowo piszę ‘przed 1945’ a nie ‘przed 1939’ jak się stosuje najczęściej i jest to poważnym błędem historii literatury polskiej. W tym wypadku cezura 1939 jest mylna, bo aż do 1945 istniały instytucje Państwa Polskiego w Londynie i jego przedstawicielstwa poza Anglią i istniały fundusze i wydawnictwa i środki finansowe Państwa Polskiego, które mogły i były używane na cele wydawnictw literackich, kulturowych. Więc w zakresie literatury i kultury polskiej istniała pewna ciągłość, mecenat i nawet skupiony rynek czytelniczy z państwem, tradycją i możliwościami Państwa sprzed 1 września 1939. Poza – naturalnie – terytorium tego państwa. Ta rzeczywistość i pewien mecenat quasi-państwowy uległy bardzo szybko zanikowi, ale w okresie przejściowym był niezwykle ważny. Pozostały pewne ośrodki centralne, które dzięki temu kapitałowi oryginalnemu potrafiły kontynuować wydawnictwa i namiastkę życia literackiego. Niezbędne było też posiadania odpowiedniego licznego zaplecza czytelników lokalnych. Londyn, Edynburg, Paryż i kilka jeszcze mniejszych ale silnych wystarczająco miast w Europie; Nowy Jork w USA, Toronto i Montreal w Kanadzie. Wszystko inne to była … prowincja i pustynia czytelnicza. To nie były czasy social networks, social media, czy nawet czegoś tak archaicznego, jak poczta elektroniczna.
Stąd ci, którzy tą kulturę polską rozwijali, pisali i wydawali poza tymi kulturowymi centrami – istnieli głównie tylko lokalnie. Tak, były nawet lokalne polskie gazetki, były spotkania w jakichś klubach, salkach parafialnych. Można było na maszynie do pisania i powielaczu, ręcznej drukarce wydać nawet mały tomik dla 30, 50, może nawet 100 sób – i to wszystko. Ta pierwsza fala emigracyjna i chyba większość aż do lat 70. zrobiła też jeden kardynalny błąd – nie potrafiła i nie umiała przekazać tego bakcyla polskości i wyższej kultury polskiej pokoleniu swoim tu urodzonych dzieciom i wnukom. Widziałem to wszędzie i każdy mi to mówił. Co najmniej jedno pokolenie tu urodzonych, wychowanych i wykształconych Kanadyjczyków polskiego pochodzenia utracono na amen. Jednostki nieliczne, które z tej reguły potrafiły się wyłamać były tym właśnie – jednostkami a nie regułą. W takiej atmosferze, bezwzględnie przygnębiającej dla lokalnego twórcy polskiego, niektórzy zmagali się i dalej pisali, lokalnie publikowali. Aż odeszli. Mam na myśli te faktyczne, biologiczne odejście. Odeszli przed zrozumieniem wagi ich pracy, przed powstaniem możliwości cyfryzacyjnych. Czyli w świat niebytu. Znikały nawet tu i ówdzie zakładane małe ale jednak archiwa. Ktoś umierał i ktoś następny wyrzucał archiwum na śmieci. Można ironicznie ale i dość rzetelnie powiedzieć, że o szansie przetrwania w pamięci historycznej decydował nie zawsze tylko talent – decydowało też miejsce zamieszkania. Adres.
Inne czasy, mili moi. Tak, były kiedyś takie. I to wcale nie w dobie dinozaurów ani księcia Popiela na wyspie goplańskiej.
> > Pogwarki < < 